Hoe geven verwondering en ontzag onze manier van denken vorm? Daarover schreef de Belgische filosoof Helen De Cruz vorig jaar het boek Wonderstruck. Vorige week overleed zij op 47-jarige leeftijd.
Beeld:Vreemdvormig kristal waren volgens De Cruz een bron van verwondering.
Stel je voor: je bent in het Oude Griekenland. Een warme avond op het strand onder een open hemel. Er is geen lichtvervuiling, dus je kunt duizenden sterren zien. Sterrenbeelden dragen namen van mythologische figuren, maar je vraagt je toch af wat die heldere stippen écht zijn. Volgens Plato begon filosofie met die verwondering.
Filosofie was oorspronkelijk een veel breder begrip, waar ook de hedendaagse wetenschappen van afstammen. Zij werden dus uit diezelfde verwondering geboren. Inmiddels geeft de hedendaagse sterrenkunde ons inzicht in hoe ver sommige van de heldere stippen van ons afstaan en hoe gigantisch ze in werkelijkheid zijn. Zo wordt de wetenschap zelf ook een bron van verwondering en vult de kosmos ons met nog meer ontzag: een speciaal geval van verwondering, waarbij we met iets enorms worden geconfronteerd.
Filosoof Helen De Cruz schreef in 2024 Wonderstruck: een boek over de manier waarop verwondering en ontzag onze manier van denken vormgeven. Ze omschrijft hedendaagse wetenschappelijke feiten accuraat en mooi. Over de infraroodbeelden van de Webb-telescoop uit 2022, waarop sterrenstelsels te zien zijn van dertien miljard jaar geleden, zegt ze bijvoorbeeld dat deze beelden een deel van ons gezichtsveld beslaan dat correspondeert met een zandkorrel op armlengte. Andere voorbeelden van verwondering zijn een insect onder een microscoop, een ongewoon fossiel of een vreemdvormig kristal.
Om zorg te kunnen dragen voor de wereld moeten we haar beter begrijpen
Maar wat is verwondering nu precies? René Descartes beschouwde verwondering als de eerste menselijke passie, die voorafgaat aan een positief of negatief oordeel. Ook De Cruz omschrijft verwondering als een emotie, uitgelokt doordat we een glimp opvangen van onbekend terrein dat ons huidige bevattingsvermogen net te buiten gaat. Misschien klinkt het wat vreemd om verwondering als een emotie te beschouwen, maar De Cruz verduidelijkt dat het een epistemische emotie is: een emotie die ons motiveert om onze omgeving te verkennen en er meer over te weten te komen. Zo beschouwd horen verwondering en ontzag thuis in hetzelfde rijtje als nieuwsgierigheid, twijfel en verrassing. Emoties dus die ook allemaal voorkomen in het dagelijkse leven van wetenschappers.
Bovendien helpen verwondering en ontzag ons om onszelf te overstijgen en ons open te stellen voor onze omgeving. In die zin passen ze bij andere zelfoverstijgende emoties zoals mededogen, liefde en dankbaarheid. Verwondering is dus een nuttige emotie, omdat het ons wijst op hiaten in wat we dachten te weten en onze aandacht richt op andere mensen en onze natuurlijke omgeving.
Positieve spiraal
De Cruz citeert de Amerikaanse filosoof William James, die in respons op de evolutietheorie, de aandacht vestigde op wat het voor mensen überhaupt de moeite waard maakt om te overleven. Hij noemde sociale en culturele verschijnselen zoals spel en humor, kunst en filosofie. Volgens De Cruz spelen verwondering en ontzag daarbij een belangrijke rol. Als we verwondering bewust willen voeden en als we dit (zoals Descartes) als een emotie zien, vereist dit emotionele controle. Volgens De Cruz oefenen we die controle uit via bepaalde culturele praktijken die ze ook ‘cognitieve technologieën’ noemt. Die veranderen hoe we de wereld waarnemen en kunnen het begin betekenen van een positieve spiraal.
Laat me om dit toe te lichten even een zijsprong maken. In januari was ik op een conferentie over natuurfilosofie, met collega’s die ook graag nadenken over de kat van Schrödinger, paradoxen over zwarte gaten en zo meer. Op het einde van mijn lezing deelde ik een twijfel die me soms plaagt: hoe kunnen we ons onderzoek naar grondslagen van de fysica verantwoorden in een opwarmende wereld met meer dan 425 ppm CO2 in de atmosfeer?
De Britse filosoof Bryan Roberts gaf me een prachtig antwoord. Om zorg te kunnen dragen voor de wereld moeten we haar beter begrijpen, zei hij. Dat begrip mag niet oppervlakkig zijn: we moeten even aandachtig zijn als voor een vriend. Door de wereld beter te leren kennen, kunnen we meer om haar geven.
Dit antwoord past wonderwel in de positieve spiraal die volgens De Cruz begint bij verwondering en ontzag. Ook zij bepleit dat we een morele gevoeligheid kunnen cultiveren ten aanzien van de dingen die ons verwonderen. Als voorbeeld schrijft ze over ecologie en onze verwevenheid met het web van alles wat leeft. Dit geldt bij uitbreiding ook voor onze plaats in de kosmos, die ons nog elke avond een ontzagwekkend schouwspel biedt.
